Հրապարակվել են Իրանի նախկին արտգործնախարար Մոհամմադ Ջավադ Զարիֆի հուշերից հատվածներ: Նա գրում է, որ պաշտոնական խողովակներով Իրանը 2020 թվականին Նիկոլ Փաշինյանին առաջարկել է դադարեցնել 44-օրյա պատերազմը, ինչը վերջինս մերժել է։ Մեկնաբանելով Զարիֆի պնդումը՝ քաղաքագետ Վահե Հովհաննիսյանը նշում է. «Ստացվում է, որ պատերազմի ընթացքում Հայաստանի իշխանությունները մի քանի անգամ մերժել են այն կանգնեցնելու հնարավորությունը՝ իրենց վրա վերցնելով հազարավոր զոհերի, վիրավորների և տարածքային կորուստների աննկարագրելի բեռը»: Հիշեցնենք, որ նման առաջարկներ հնչել են նաև ռուսական կողմից։ Այսինքն՝ Փաշինյանը միտումնավոր ձգձգում էր հակամարտությունը, որպեսզի վերջնարդյունքում հանձնի ամբո՛ղջ Արցախը։ Բայց, ինչպես հիմա հասկանում ենք՝ հերթի մեջ է նաև Հայաստանի տարածքների մի մասը:
Իրանի առաջարկների մասին ավելի վաղ էլ էր հայտնի: Փորձագետները հաճախ էին նշում 44-օրյա պատերազմը կանգնեցնելու Թեհրանի ձգտումը, քանի որ երկրում հասկանում էին, որ դա մեծ խաղի մի մաս է՝ ուղղված այդ թվում նաև իրենց դեմ: Քաղաքագետ Ստեփան Դանիելյանը նշում է. «Հայ հասարակությունը շոկի մեջ կլինի, եթե իմանա, թե ի՜նչ առաջարկներ է 44-օրյա պատերազմի ժամանակ Իրանն արել ու ինչերի՜ց է հրաժարվել Փաշինյանը: Այդ առաջարկների ընդունումը կարող էր փոխել պատերազմի էությունն ու արդյունքները»: Փորձագետը կարծում է, որ Արցախը կարևորագույն ռազմավարական կենտրոն է, քանի որ այդ տարածքում տեղի ունեցող գործընթացներից են կախված արևելքից արևմուտք աշխարհաքաղաքական փոփոխությունները, այդ թվում՝ կոմունիկացիոն հաղորդագրությունների մասով:
Իհարկե, դա խորամանկ հեծանվորդ Նիկոլի նենգամիտ ծրագիրը չէ, այլ Արևմուտքի մեծ խաղի մի մասը։ Այս ամենը մասն է դեռևս 2018 թվականին հայերին «Թուրքիայի նկատմամբ կարծրատիպերից ձերբազատվելու» կոչեր անող ԱՄՆ նախագահի ազգային անվտանգության հարցերով նախկին խորհրդական Բոլթոնի «ծրագրի»: Բոլթոնն ուղղակիորեն ասում էր, որ ապագայում Հայաստանը կզրկվի Իրանի հետ սահմանից։ «Հենց դա էլ 2018-ի իշխանափոխության պայմանն էր», — կարծում է Դանիելյանը:
Այսօր արդեն պարզ է, թե 2018 թվականին Փաշինյանն ու նրա թուրք ու անգլո-սաքսոնական պետերն ի՜նչ բազմաքայլ կոմբինացիա են ձեռնարկել։ Խնդիրն Ադրբեջանին ամբողջ Արցախը հանձնելն ու Հայաստանին Իրանի հետ ընդհանուր սահմաններից զրկելն էր՝ այդպիսով Արևմուտքին ապահովելով Կենտրոնական Ասիայով դեպի Եվրոպա լոգիստիկ միջանցքի վերահսկողությունը։ Զանգեզուրի միջանցքի հարցում Արևմուտքի շահագրգռվածության մասին վաղուց էին խոսում: Իսկ Ստեփանակերտում Նիկոլի պոպուլիստական հայտարարությունը, թե «Արցախը Հայաստա՜ն է, և վե՛րջ» դարձավ casus belli, այսինքն՝ Ադրբեջանին պատերազմի հրավեր, ինչից էլ օգտվեց պաշտոնական Բաքուն օգտվեց։
Հատկանշական է, որ Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինը 44-օրյա պատերազմից հետո հարցազրույցում նշել էր, որ նախկինում բանակցային գործընթացում Շուշին և ԼՂՀ-ն Ադրբեջանին հանձնելու մասին անգամ հարց չի ծագել. «Շուշիի փոխանցման հարց երբեք դրված չի եղել: Կրկնո՛ւմ եմ՝ Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակը փոխանցվում էր հետագային, և բոլորը պետք է պայմանավորվեին, որ պահպանվում է որպես չճանաչված պետության ստատուս քվոն»:
Հետագայում Արևմուտքի ու նրանց կամակատար Փաշինյանի խաղաքարտերն խառնել են ռուս խաղաղապահները, որոնց հաջողվեց Արցախից մի կտոր ապահովել։ Հողերի մսխման գործընթացը ժամանակավորապես սառեցվեց։ Բայց մեր խորամանկ հեծանվորդը, որի առաքելությունը հայկական երկու պետություններն էլ կործանելն է, հասավ նրան, որ Ռուսաստանին ու Իրանին առավելագույնս հեռացրին բանակցային գործընթացից, և 2022 թվականին Պրահայում Նիկոլը հանձնեց ամբողջ Արցախը՝ «գցելով» նաև ռուսներին:
Փաշինյանի հետագա ծրագրերն ջրի պես պարզ են՝ հասնել Իրանի հետ սահմանային մնացած տարածքները Թուրանյան միջանցքին հանձնելուն՝ ինչպես Իրանում են ասում, և իր արևմտյան տերերից գովասանքի խոսքերի սպասել։ Իսկ այնտեղ, հավանաբար, Հայաստանի մնացորդների համար կգտնվի իրենց գնորդը։ Բայց դա Նիկոլին արդեն չի հուզում. տնակը Կանադայում վաղո՜ւց սպասում է նրան:
Նյութի աղբյուր